Η Θ Ε Ω Ρ Ι Α
Τι είναι η ενσυναίσθηση… και τι δεν είναι
«Η ακοή που χρησιμοποιεί μόνο τα αυτιά είναι διαφορετική από την ακοή που κατανοεί. Πόσο μάλλον η ακοή του πνεύματος που δεν περιορίζεται σε καμία λειτουργία, ούτε στο αυτί ούτε στο νου. Ως εκ τούτου, απαιτεί την διαθεσιμότητα όλων των αισθήσεων. Όταν οι αισθήσεις είναι διαθέσιμες, ολόκληρη η ύπαρξη ακούει. Τότε υπάρχει μια άμεση αντίληψη αυτού που είναι ακριβώς εκεί μπροστά σου, που δεν μπορεί ποτέ να γίνει αντιληπτό από το αυτί ή να κατανοηθεί με το νου».
-Chuang-Tzu
Η ενσυναίσθηση είναι η βασική πρακτική που με οδηγεί στη συμπόνια. Είναι τελικά αρκετά απλή αλλά και αρκετά απαιτητική.
Ως παιδί, και κατά το μεγαλύτερο μέρος της ενήλικης ζωής μου, εμπέδωσα το να ακούω με το μυαλό μου – συχνά με σκοπό άλλο από το να είμαι σε επαφή με το άτομο με το οποίο ήμουν μαζί. Καθώς άκουγα τους ανθρώπους, συχνά επικεντρωνόμουν στο μέλλον: «Τι μπορώ να απαντήσω;» ή «Τι μπορώ να σκεφτώ για να διορθώσω την κατάσταση;». Άλλες φορές πήγαινα στο παρελθόν – «Τι μου θυμίζει αυτό;»
Όταν τα σκεφτόμουν αυτά, αποσυντονιζόμουν, αποσυνδεόμουν από την παρούσα στιγμή, και γινόμουν λιγότερο ικανός να καταλάβω τι βίωνε ο άλλος. Μετά ανακάλυψα την ενσυναίσθηση.
Ενσυναίσθηση είναι η εξερεύνηση της ανθρώπινης εμπειρίας μας – των συναισθημάτων μας και των αναγκών μας – της ζωτικής ενέργειας που αναδύεται και μας καθοδηγεί. Είναι η προσεκτική ερώτηση, η αναρώτηση και η γνήσια περιέργεια για το τι περνάμε εμείς ή κάποιος άλλος.
Μπορεί να ακούγεται παράξενο, αλλά έχω διαπιστώσει ξανά και ξανά ότι αυτή η αναρώτηση είναι η ουσία της σύνδεσης σε ένα βαθύτερο επίπεδο και κάποιες φορές η δημιουργία μεγαλύτερου πνευματικού «χώρου».
Η ικανότητα να είμαστε παρόντες με αυτόν τον τρόπο αποτελεί πρόκληση για πολλούς από εμάς τους ανθρώπους του 21ου αιώνα, οι οποίοι είμαστε ιδιαίτερα εκπαιδευμένοι στη σκέψη, αλλά όχι τόσο στην απλή ακρόαση. Συχνά, όταν προσπαθούμε να είμαστε συναισθητικοί (ακόμη και σε καταστάσεις όπου νιώθουμε συμπόνια), μπορεί να λέμε κουβέντες που δεν μας φέρνουν σε επαφή με το άλλο άτομο τόσο αποτελεσματικά όσο η ενσυναίσθηση.
Μπορούμε να επιλέγουμε να χρησιμοποιούμε «μη συναισθητικές» μορφές επικοινωνίας – και φυσικά, πολλές από αυτές μας εξυπηρετούν θαυμάσια. Απλώς δεν είναι ενσυναίσθηση. Έχουν την τάση να γεμίζουν τον χώρο- δεν έχουν την τάση να τον ανοίγουν. Το να αποκτήσουμε επίγνωση αυτών των «μη συναισθητικών» μορφών επικοινωνίας μπορεί να μας βοηθήσει στις επιλογές μας, για να έχουμε μια βαθύτερη σύνδεση όταν τη θέλουμε.
Για να γίνει κατανοητό, παρακάτω παρατίθεται ένα φράση, από αυτές που μπορεί να ακούσουμε από έναν φίλο, μαζί με παραδείγματα συνηθισμένων, «μη συναισθητικών» αντιδράσεων που μπορούν να μας εμποδίσουν να προχωρήσουμε σε μια βαθύτερη σύνδεση. Αυτό δεν σημαίνει ότι αυτές οι μορφές επικοινωνίας είναι «λάθος». Απλώς δεν είναι ενσυναίσθηση. Σας ακούγεται οικεία κάποια από αυτές τις αντιδράσεις;
«Μερικές φορές μισώ τη δουλειά μου.
Το αφεντικό μου είναι τόσο ελεγκτικό.»
Συγκρίνω και επαυξάνω: «Ναι, και το δικό μου. Το δικό μου αφεντικό είναι το χειρότερο από όλα. Κάνει τη δουλειά κόλαση. Θυμάμαι μια εποχή που…»
Συχνά, όταν οι άνθρωποι μοιράζονται αυτό που τους συμβαίνει, μας θυμίζουν κάποια δική μας κατάσταση. Μπορεί, χωρίς να το σκεφτούμε, να μοιραστούμε αυτή την εμπειρία. Σκεφτείτε το όμως, μήπως μόλις αλλάξαμε θέμα; Ο στόχος του μοιράσματος τους είναι να μάθουν τις δικές μας εμπειρίες; Πιθανότατα όχι.
Συμβουλεύω και διδάσκω: «Ω ναι, ξέρω τι εννοείς. Ξέρεις υπάρχει αυτό το φοβερό βιβλίο που λέγεται “Πώς να αγαπάς ένα αφεντικό που βρωμάει”…» ή «Ναι, όταν το αφεντικό μου το κάνει αυτό, έχω μάθει να …» ή «Έχεις δοκιμάσει ποτέ να μιλήσεις στο Τμήμα Ανθρώπινου Δυναμικού;»
Όταν ακούμε κάποιον να διηγείται τον πόνο του, πιθανώς να υποθέσουμε ότι θέλει να του πούμε πώς να αντιμετωπίσει την κατάσταση. Και φυσικά, δεν μας αρέσει να βλέπουμε ανθρώπους για τους οποίους νοιαζόμαστε να πονάνε, γι’ αυτό και θέλουμε να τους βοηθήσουμε. Το κάνουμε όμως για να καταλάβουμε τι τους καίει ή προσπαθούμε να βρούμε λύσεις; Περιμένουμε να ακολουθήσουν τις συμβουλές μας; Και αν δεν το κάνουν, είμαστε εντάξει με αυτό; Είμαστε παρόντες στην εμπειρία τους; Μάλλον όχι.
Ο φίλος μου, ο Μάρσαλ Ρόζενμπεργκ, μου είπε ότι δίνει συμβουλές μόνο όταν του δοθεί γραπτό αίτημα, σε τρία αντίγραφα, επικυρωμένο από συμβολαιογράφο. Αυτή η απόφαση τον βοηθάει να είναι περισσότερο παρών. Οι συμβουλές έχουν θέση στη ζωή – απλά δεν είναι ενσυναίσθηση.
Υποτιμώ: «Αυτό δεν είναι τίποτα! Με την οικονομία στην κατάσταση που είναι, θά ‘πρεπε να είσαι ευγνώμων που έχεις μια οποιαδήποτε δουλειά».
Μπορεί η συνήθης αντίδρασή μας να είναι να προσπαθήσουμε να τραβήξουμε την προσοχή του συνομιλητή μας σε κάτι άλλο, σε μια προσπάθεια να «τον κάνουμε να αισθανθεί καλύτερα». Μπορείτε να θυμηθείτε κάποια φορά που λάβατε αυτού του είδους την αντίδραση και σκεφτήκατε μέσα σας: «Ω ναι, πράγματι. Σ’ ευχαριστώ γι’ αυτό. Νιώθω καλύτερα τώρα». Εγώ δεν μπορώ.
Διορθώνω και βρίσκω λύσεις: «Εντάξει. Ηρέμησε. Μην ανησυχείς. Θα τα καταφέρουμε. Ξέρω ότι νιώθεις άσχημα τώρα, αλλά είμαι σίγουρη ότι θα γίνει καλύτερα. Αυτά τα πράγματα έχουν πάντα έναν τρόπο να λύνονται μόνα τους».
Όταν ακούμε τον πόνο κάποιου άλλου, μπορεί να νιώθουμε κι εμείς οι ίδιοι άβολα και να θέλουμε να διορθώσουμε με κάποιο τρόπο τα πράγματα. Αν κοιτάξουμε μέσα μας- ποιανού είναι αυτή η ανάγκη;
Οικτίρω/συμπάσχω: «Ω, καημενούλι μου. Αναστατώνομαι τόσο πολύ όταν ακούω γι’ αυτό. Το αφεντικό σου μου προκαλεί απέχθεια».
Η συμπάθεια (το μοίρασμα ενός συναισθήματος μέσω μιας φαντασιακής κοινής εμπειρίας) είναι διαφορετική από την ενσυναίσθηση. Είναι περίπου σαν να ανταποκρίνεσαι σε έναν άνθρωπο που πνίγεται πηδώντας στο νερό για να πνιγείς μαζί του. Ναι, μπορεί να τους δώσει να καταλάβουν ότι καταλαβαίνετε τι τους συμβαίνει. Όμως δεν είναι ενσυναίσθηση.
Συλλέγω δεδομένα/Ανακρίνω: «Πες μου, λοιπόν, τι ακριβώς έκανε; Το έχει ξανακάνει αυτό; Έχεις παρατηρήσει κάποιο μοτίβο εδώ;»
Η συλλογή δεδομένων είναι συχνά ο προπομπός της παροχής συμβουλών, ο προπομπός της παροχής συμβουλών. Μπορεί να προέρχεται από την δική μας περιέργειά ή τη δική μας δυσφορία για τον πόνο τους. Μπορεί να έχουμε γνήσιο ενδιαφέρον, σίγουρα. Όμως δεν είναι ενσυναίσθηση.
Εξηγώ και υπεραμύνομαι: «Λοιπόν, επειδή κι εγώ αφεντικό είμαι, ξέρω ότι μερικές φορές χρειάζεται μαστίγιο. Πιθανότατα είναι πολύ στρεσαρισμένος, δεν το εννοεί πραγματικά. Είναι πολύ δύσκολο να είσαι αφεντικό, νά ‘χεις όλες αυτές τις ευθύνες».
Μερικές φορές μας προκαλεί ο πόνος κάποιου άλλου. Αυτό μπορεί να ισχύει ιδιαίτερα σε καταστάσεις όπου νομίζουμε ότι «φταίμε» ή «είμαστε υπεύθυνοι». Σε αυτές τις στιγμές, μπορεί να μας απασχολεί περισσότερο η δική μας πλευρά της ιστορίας – η δική μας ανάγκη να μας καταλάβουν. Αυτό συχνά οδηγεί σε αυτό που ονομάζω το σύνδρομο ΔΠΚΔ: «Δύο Πομποί, Κανένας Δέκτης». Κάποιες φορές το αποκαλούμε «καυγά». Σίγουρα δεν πρόκειται για ενσυναίσθηση.
Αναλύω: «Πού αλλού στη ζωή σου εμφανίζεται αυτό; Έχεις σκεφτεί ποτέ ότι αυτό είναι ένα επαναλαμβανόμενο μοτίβο; Ίσως οφείλεται στην ανεκπλήρωτη σχέση σου με τον πατέρα σου».
Μερικές φορές ενδιαφερόμαστε τόσο πολύ να «φτάσουμε στο βάθος των πραγμάτων» που ξεχνάμε την κορυφή. Η παρόρμησή μας να καταλάβουμε προκειμένου να απαλλαγούμε από τη δική μας δυσφορία απέναντι στον πόνο κάποιου μπορεί να μας κάνει να τρέχουμε βιαστικά στο μυαλό μας για απαντήσεις. Ή ίσως έχουμε αντιμετωπίσει τον δικό μας πόνο με αυτόν τον τρόπο. Χωρίς αμφιβολία, υπάρχουν σημεία στη ζωή όπου η ανάλυση είναι σημαντική. Απλά δεν είναι ενσυναίσθηση.
Οπότε τι;
Ίσως ενσυναίσθηση
«Χμμμ. Φαντάζομαι ότι αυτό είναι πραγματικά απογοητευτικό. Υποθέτω ότι θα ήθελες περισσότερη ελευθερία επιλογών – περισσότερη αυτοέκφραση ίσως;»
Είμαι σίγουρος ότι κανείς μας δεν έχει πει ποτέ κάτι παρόμοιο με τα παραδείγματα που μόλις ανέφερα (αστειεύομαι). Ξέρω καλά ότι εγώ τα έχω πει και πιθανότατα θα το ξανακάνω. Η διαφορά τώρα είναι ότι όταν έχω την επίγνωση αυτού που κάνω, έχω την επιλογή να κάνω κάτι άλλο – αν το θέλω.
Μπορώ να θυμηθώ στιγμές, πριν αναπτύξω τις συναισθητικές μου δεξιότητες και την εμπιστοσύνη μου στη δύναμη της ενσυναίσθησης, που η εμπειρία του να θέλω να συνδεθώ και να μην ξέρω πώς, με άφηνε απογοητευμένο, μπερδεμένο και αποσυνδεδεμένο παρά τη θέλησή μου.
Σε αυτό το σημείο υπεισέρχεται η ενσυναίσθηση. Στην αρχή μπορεί να είναι πραγματικά δύσκολο να αποφύγετε αυτούς τους συνηθισμένους τρόπους σκέψης και ομιλίας. Το «ρομπότ» μας ενεργοποιείται και ξανακάνουμε τα ίδια.
Αυτή τη στιγμή, έχουμε την ευκαιρία να προσθέσουμε έναν νέο τρόπο ύπαρξης στη ζωή μας – μια νέα δεξιότητα για να δημιουργήσουμε ένα καινούργιο επίπεδο σύνδεσης – την ενσυναίσθηση. Η μετάβαση σε αυτή τη νέα εστίαση, στα συναισθήματα και τις ανάγκες σπάνια είναι εύκολη. Ξέρω ότι για μένα είναι έργο ζωής – που μου έχει χαρίσει μερικές από τις πιο όμορφες στιγμές της ζωής μου.
Σ Τ Η Ν Π Ρ Α Ξ Η
Το αυτοκίνητο, τα μπαστούνια του γκολφ και ο ταξιτζής
Πριν από μερικά χρόνια, όταν ζούσα στο Μανχάταν, δάνεισα το αυτοκίνητό μου, ένα στέισον βάγκον, σε μια φίλη που το χρειαζόταν για να μετακομίσει στο νέο της διαμέρισμα. Είχαμε συμφωνήσει ότι θα το επέστρεφε νωρίς το ίδιο βράδυ. Έτσι, λίγες ώρες αφότου πήρε το αυτοκίνητο άρχισα να περιμένω νέα της. Περίμενα… και περίμενα και περίμενα κι άλλο. Ούτε τηλεφώνημα, ούτε αυτοκίνητο. Αποκοιμήθηκα περιμένοντας στον καναπέ μου.
Περίπου στις 2:30 το πρωί, με ξύπνησε ένα τηλεφώνημα. «Τομ, μόλις τελείωσα τη μετακόμιση και δεν έχω την ενέργεια να επιστρέψω το αυτοκίνητο απόψε».
Λίγο ζαλισμένος ακόμα, ρώτησα: «Πού το άφησες;».
Με ενημέρωσε ότι ήταν σταθμευμένο σε έναν δρόμο στην Meat Packing District – με τα μπαστούνια του γκολφ μου σε κοινή θέα στο πίσω μέρος. Δέκα λεπτά αργότερα, μετά από κάμποση αυτο-ενσυναίσθηση (αυτή είναι μια ιστορία για κάποια άλλη φορά), έτρεχα να σώσω το αυτοκίνητό μου και τα πολύτιμα παιχνίδια μου.
Βγήκα παραπατώντας στη ζεστή βροχερή νύχτα. Μετά από μια φαινομενικά ατελείωτη προσπάθεια, βρήκα ένα ταξί. Μπήκα μέσα, είπα στον οδηγό τον προορισμό μου και ξεκινήσαμε – διασχίζαμε το Μανχάταν κατά μήκος, στη λεωφόρο Γουέστ Σάιντ. Καθώς προχωρούσαμε κατά μήκος του ποταμού Χάντσον, περάσαμε από το USS Intrepid, ένα παροπλισμένο πολεμικό πλοίο που λειτουργεί ως πλωτό μουσείο.
«Την τελευταία φορά που είδα αυτό το πλοίο, ήμουν τοποθετημένος στο Βιετνάμ» είπε ο οδηγός. Από τη θέση μου στο πίσω κάθισμα μπορούσα να δω μόνο τα μάτια του να αντανακλώνται στον καθρέφτη.
Κοιταχτήκαμε στο χλωμό γκρίζο φως. «Θα πρέπει να σου θυμίζει πολλά» απάντησα. Μετά από μια παύση μίλησε. «Πράγματι».
Αφουγκραζόμουν τη σιωπή που ακολούθησε. Κοιταχτήκαμε πάλι – περισσότερος χώρος. Μετά από λίγο, μίλησε ξανά. «Όταν επιστρέψαμε, όλοι μας μισούσαν».
Καθόμουν ήσυχα κάνοντας χώρο, καθώς τα λάστιχα χτυπούσαν ρυθμικά στις ραφές του δρόμου- με έναν ήχο που περιέργως θύμιζε χτύπημα καρδιάς. Χώρο για τον πόνο του, την ανάγκη του να τον δουν, να τον εκτιμήσουν, να τον αγαπήσουν. Παρακολουθούσα τον πόνο να διαχέεται σιγά σιγά στις ματιές που ανταλλάσσαμε.
Μίλησα: «Φαντάζομαι ότι ήταν δύσκολο να ρισκάρεις τη ζωή σου έτσι. Στοιχηματίζω ότι θα είχε μεγάλη διαφορά αν είχες νιώσει έστω και λίγη εκτίμηση.»
Περισσότερη σιωπή… «Ναι… Ναι, θα είχε».
Κοιτώντας τη ματιά του στον καθρέφτη, -ήταν το μόνο που μπορούσα να δω-, παρακολούθησα τα δάκρυα να γεμίζουν σιγά σιγά τα μάτια του. Συνεχίσαμε τη βόλτα μας, χωρίς να ανταλλάξουμε ούτε μια λέξη, καθώς κυλούσαμε στους άδειους δρόμους προς τον προορισμό μας.
Λίγα λεπτά αργότερα φτάσαμε. Έσκυψα μπροστά, στο άνοιγμα του γυάλινου διαχωριστικού και πλήρωσα το αντίτιμο – και με συμπόνια και σύνδεση στην καρδιά μου είπα ένα απλό «Eυχαριστώ.» Στο μυαλό μου τον ευχαριστούσα για τις υπηρεσίες του (στη χώρα μας), όχι μόνο για τη διαδρομή. Καθώς άνοιξα την πόρτα και ξεκίνησα το δρόμο μου, άκουσα πίσω μου τον ήχο του ανοίγματος της πόρτας του ταξί. Καθώς γύρισα, εκεί ήταν ο νεοαποκτηθείς φίλος μου, που με ένα απλωμένο χέρι και ένα βλέμμα καθαρής ανακούφισης στα μάτια του, περπατούσε προς το μέρος μου. «Εγώ ευχαριστώ». Δώσαμε τα χέρια και χωρίσαμε.
Δεν θα την ξεχάσω ποτέ αυτή τη διαδρομή. Ποτέ.
Ε Ξ Α Σ Κ Η Σ Η
Πρακτική 1 – Αυξήστε την επίγνωσή σας
Δείτε αν μπορείτε να παρατηρήσετε τον εαυτό σας να χρησιμοποιεί κάποια από τις «μη συναισθητικές», συνήθεις μορφές επικοινωνίας που αναφέρθηκαν πιο πάνω. Αργότερα, όταν θα έχετε λίγο χρόνο και χώρο, δείτε αν μπορείτε να φανταστείτε ποια θα ήταν μια «συναισθητική» αντίδραση. Τι αισθανόταν αυτό το άτομο; Τι χρειαζόταν αυτό το άτομο, τι ήθελε να έχει περισσότερο ή τι λαχταρούσε να βιώσει; Συμβουλευτείτε τη Λίστα Συναισθημάτων και τη Λίστα Αναγκών για την απάντηση. Μετά φανταστείτε τι θα μπορούσατε να του πείτε.
Πρακτική 2 – Παίξτε το παιχνίδι της ενσυναίσθησης/μη ενσυναίσθησης
Για να κάνετε αυτή την πρακτική, συνεργαστείτε με κάποιον είτε φυσικά παρόντα είτε μέσω τηλεφώνου/ιντερνετ.
Αρχικά, γράψτε μια φράση, κάτι που θα μπορούσατε να πείτε όταν θα θέλατε λίγη ενσυναίσθηση, όπως «Αισθάνομαι πολύ αγχωμένη για τα οικονομικά μου». Συμβουλή:- Μην διαλέξετε κάτι πολύ σημαντικό – θα καταλάβετε το γιατί πολύ σύντομα.
Πείτε τη φράση σας στο σύντροφό σας και ζητήστε του να απαντήσει με οποιαδήποτε από τις «μη-ενσυναισθητικές» μορφές επικοινωνίας που αναφέρονται στο μήνυμα αυτής της εβδομάδας. Αυτό θα μπορούσε να είναι κάτι σαν, σύγκριση: «Α, νομίζεις ότι τα οικονομικά σου είναι άσχημα; Εγώ είμαι απένταρος εδώ και…» ή εκπαιδεύοντας: «Έτσι όπως το βλέπω εγώ, υπάρχει ένα μάθημα για σένα…» ή υποτίμηση: … ή συλλογή δεδομένων: «Πες μου ακριβώς πότε ξεκίνησαν όλα αυτά».
Στη συνέχεια, προσπαθήστε να πείτε ξανά την ίδια φράση, και ζητήστε από τον σύντροφό σας να σας δώσει μια συναισθητική απάντηση. Κάτι σαν: «Αισθάνεσαι φοβισμένος επειδή χρειάζεσαι περισσότερη ψυχική ηρεμία;»
Στη συνέχεια, αλλάξτε ρόλους, ώστε να έχετε και οι δύο την ευκαιρία να λάβετε μη συναισθητικές απαντήσεις αλλά και μία συναισθητική απάντηση. Θα το καταλάβετε όταν το ακούσετε.
Για την πρακτική αυτή, ίσως είναι ευκολότερο να ξεκινήσετε με την απλούστερη μορφή ενσυναίσθησης: «Αισθάνεστε ________________________________________ (συναίσθημα από την λίστα συναισθημάτων) επειδή χρειάζεστε περισσότερο ________________________________________ (ανάγκη από την λίστα αναγκών)».
Μετάφραση: Μαρία Αγγέλου